Poza czynnikami ściśle związanymi z żywieniem oraz właściwym zarządzaniem stadem krów mlecznych ważnym elementem decydującym o efektywnej produkcji mleka jest stworzenie odpowiednich warunków ich utrzymania. Niezależnie od systemu: alkierzowego oraz bardzo popularnego głównie w nowym budownictwie wolnostanowiskowego, krowy bezwzględnie powinny posiadać samodzielne stanowisko z elastycznym legowiskiem, które przeznaczone jest do wypoczynku. Odpoczywając zwierzęta bardzo dużo czasu spędzają w pozycji leżącej w ciągu doby, dlatego szczególnie w oborach krów mlecznych legowisko powinno być wygodne oraz odpowiednio zadbane. Prawidłowo zaprojektowane stanowiska pozytywnie wpływają na komfort leżenia, dobry stan zdrowia oraz czystość stada. Dobre stanowisko to takie, na których zwierzęta przebywają dowolnie długo, nie mają możliwości zabrudzenia się oraz są bez otarć i urazów mechanicznych. W badaniach naukowych wykazano, że w oborach wolnostanowiskowych stosunek ilościowy zwierząt do boksów powinien wynosić 1:1, bo w przeciwnym razie zostaje ograniczony dostęp do leżenia. Tylko przy takim stosunku każda krowa ma możliwość położenia się w boksie, gdy tylko zechce. Dla akceptacji boksów nie tylko ważna jest ich ilość, ale i rozmiar, grubość warstwy podłoża (twardość), głębokość, wilgotność, czystość, klimat.

Przy uwzględnieniu wszystkich powyższych aspektów, krowy leżą 12 do 14 godzin dziennie. Leżnie jest ważne ze względu na to, że:

• Krowy leżąc odpoczywają i przeżuwają. Przeżuwanie ułatwia trawienie, szczególnie pasz zawierających dużo włókna. Krowy przeżuwają na dobę średnio od 8 do 9 godzin, preferują pozycję leżącą. Krótszy czas wskazuje między innymi na niewygodne legowiska.
• Racice odpoczywają i suszą się w naturalny sposób. Sprzyja to zdrowotności kończyn w stadzie. Natomiast wymuszony czas stania dodatkowo obciąża kończyny, wydłuża ich kontakt z obornikiem i gnojowicą, prowadząc do rozmiękczenia rogu racicowego, czego skutkiem jest wzrost występowania schorzeń racic.
• Pozostaje więcej miejsca dla innych zwierząt do chodzenia po oborze. Krowy podchodzą do stołu paszowego kilkanaście razy w ciągu doby, przemieszczają się w związku z usuwaniem obornika, ścieleniem oraz spacerowaniem.
• Wzrasta krążenie krwi w wymieniu nawet o 30%, co sprzyja wydajności mlecznej. Aby wyprodukować 1 litr mleka, przez gruczoł mlekowy musi przepłynąć od 450 do 500 litrów krwi. Brak przyjętych norm powoduje, że krowy stoją zamiast leżeć i odpoczywać. W tym przypadku przepływ krwi przez gruczoł mlekowy jest o 2 litry/min mniejszy, (krowy stojące – 3 l/min, krowy leżące – 5 l/min), co w konsekwencji skutkuje dużym zróżnicowaniem produkcyjnym w stadzie.

Jeżeli krowy są właściwie żywione zbilansowanymi dawkami pokarmowymi oraz przebywają w odpowiednich warunkach środowiska, stwierdza się następujące wskaźniki:

• ponad 80% krów w stadzie powinno leżeć,
• ponad 80% leżących krów w stadzie powinno przeżuwać,
• ponad 80% krów w stadzie, które stoją, powinno pobierać pasze,
• mniej niż 20% krów, które stoją, powinno przeżuwać,
• bez wody, powietrza, światła i paszy nie ma dobrostanu.

Na taki obraz w oborze mają również wpływ dobrze zaprojektowane stanowiska, o odpowiednich długościach i szerokościach z uwzględnieniem obserwacji zwierząt podczas wstawania i kładzenia się. Powyższe ruchy wymagają wolnej, niczym nie ograniczonej przestrzeni w kierunku pionowym, do przodu i na boki. Podczas leżenia krowa musi mieć możliwość wykonywania ruchu do przodu oraz podnoszenia i opuszczania głowy. Do oszacowania wielkości stanowiska niezbędna jest znajomość wymiarów ciała krów w pierwszej laktacji oraz wieloródek. Przeciętna krowa o poniższych wymiarach:

• wysokość w krzyżu > 152 cm,
• całkowita długość ciała (od nosa do nasady ogona) > 259 cm,
• szerokość zadu w guzach kulszowych > 63 cm

wymaga stanowiska o wymiarach ok. 260 cm x 132 cm oraz dodatkowo ok. 50 cm wolnej przestrzeni z przodu stanowiska podczas wstawania. Natomiast inaczej przeprowadza się sposób określenia długości przestrzeni legowiskowej dla krowy o tych samych wymiarach. Długość całkowita dla krowy leżącej mierzona od nasady ogona do śluzawicy jest znacznie mniejsza i spowodowane jest to naturalnym zgięciem szyi zwierzęcia, które pozostaje w tej pozycji. Legowisko powinno być wytyczone na podstawie odległości od nasady ogona do dogłowowej części stawu nadgarstkowego krowy leżącej. Ze względu na praktyczne trudności uzyskania tego pomiaru, do określenia długości stanowiska korzysta się ze wzoru:

• 2,0 x wysokość w krzyżu w cm, w przypadku gdy stanowisko ograniczone jest ścianą;
• 1,8 x wysokość w krzyżu w cm, w przypadku gdy stanowisko jest otwarte.

Szerokość stanowiska powinna być szersza od wynikającej odległości pomiędzy zewnętrzną częścią stawu skokowego, a przeciwlegle znajdującym się uwypukleniem brzucha krowy w pozycji leżącej. Ta komfortowa szerokość stanowiska powinna umożliwić zmianę pozycji zwierzęcia. Do określenia szerokości stanowiska można zastosować wzór:

• 2 x szerokość krowy w guzach biodrowych w cm.

Przegroda karkowa, która ogranicza krowie głębokość wejścia na stanowisko powinna być zamocowana na wysokości, jaką określa wzór: 0,83 x wysokość krowy w krzyżu oraz położona od krawędzi stanowiska przy wykorzystaniu wzoru: 1,2 x wysokość krowy w krzyżu (1,2 x 152 cm = 182 cm – tam powinna znaleźć się przegroda karkowa).

Przegroda piersiowa najczęściej w postaci metalowej rury powstrzymuje krowę od pchania się do przedniej części stanowiska, pomaga jej przy wstawaniu i zapobiega zanieczyszczeniu stanowiska. Wysokość przegrody nie powinna przekraczać 20 cm i znajdować się w odległości ok. 182 cm od krawędzi stanowiska (1,2  x wysokość w krzyżu).

Przy kładzeniu się, kiedy nadgarstki swobodnie opadają na podłogę z wysokości od 20 do 30 cm bardzo ważna jest nawierzchnia legowiska. Sprawdzamy ją, jeżeli kładzenie krowy zajmuje więcej niż 5 minut, a nie zdecydowanie szybciej. Trwała i łatwa w użytkowaniu, dobrze odprowadzająca wodę bez jej wchłaniania to główne założenia przy projektowaniu nawierzchni legowiska. Poza tym powinna dawać dobre oparcie dla racic, być miękka i wygodna, a nie twarda i zimna. Nawierzchnie legowiskowe, które zapewniają krowom wygodę, można podzielić na dwie grupy:

• materiał organiczny, taki jak słoma ,wióry, trociny, suchy nawóz;
• materiał nieorganiczny: piasek, cement, materace i guma.

Przekonywanie i namawianie do jakiejkolwiek ściółki budzi zawsze dużo emocji. W zakresie higieny materiałów ściółkowych, decydującym parametrem jest ocena czystości wymion i kończyn. Choroby wymion oraz zapalenia stawów skokowych są często efektem złego przygotowania i zaścielania legowisk. Najbardziej powszechnymi materiałami używanymi na całym świecie są piasek, słoma i trociny. Badania wykazały, że krowy wybierają do leżenia stanowiska pokryte piaskiem, ale zaraz na następnym miejscu znalazły się materace, które zapewniają czystość i suchość stanowiska, ograniczają rozwój bakterii i pozwalają na utrzymanie krów w czystości ułatwiającej dój. Piasek jest kosztownym materiałem, nie wszędzie dostępny. Stosując go trzeba odpowiednio przystosować urządzenia do usuwania obornika, ponieważ muszą być one oddzielone.

W przeprowadzonej rozmowie jeden z rolników województwa wielkopolskiego jest zadowolony z decyzji zastosowania piasku na legowiskach. Piasek dostosowuje się do kształtu zwierząt co zapewnia im komfort leżenia. Ma też tę zaletę, że dobrze amortyzuje ciężar, gdy krowa kładzie się i wstaje, co sprzyja mniejszemu obciążeniu stawów skokowych. Nie ma problemów z nogami i racicami w stadzie, podkreślał hodowca. U zwierząt nie występują żadne rany, ropnie czy owrzodzenia na kończynach. Piasek pomaga również w utrzymaniu dobrej zdrowotności wymion. Gdy w stadzie na 61 krów pojawiają się 3-4 przypadki zapaleń, jest to sygnał, aby dosypać na legowisko świeżego piasku, który wymieniany jest trzy razy w roku.

Inny z kolei rozmówca wypowiada się na temat wykorzystania odseparowanej gnojowicy na ściółkę, która nie pogorszyła zdrowotności wymion. Słoma jest zbyt cenną paszą dla bydła i jest stosowana jedynie do ścielenia boksów porodowych i legowisk dla cieląt do 3 miesiąca życia – mówi producent mleka. Na fermie krów boksy legowiskowe ścielone są przez cały rok odseparowaną gnojowicą zawierającą około 40% suchej masy, świeży separat, nie kompostowany, bez dodatku wapna. Legowiska dościelane są 1-2 razy w tygodniu. Nie zaobserwowano pogorszenia zdrowotności krów utrzymywanych na separacie w porównaniu, gdy przebywały na ściółce ze słomy. Ponadto odseparowana gnojowica nie niszczy zgarniaków do usuwania odchodów. Przyznaje, że u niego na fermie zwierzęta są czyste.

A co na to badania naukowe, które mówią, że:

• separat z gnojowicy powoduje większe zabrudzenie krów niż ściółka ze słomy i z trocin;
• koncentracja bakterii w separacie była stosunkowo wysoka i znacznie rosła w ciągu kilku dni po zastosowaniu na legowiskach;
• mimo, że w separacie była wysoka koncentracja drobnoustrojów wywołujących mastitis, w pozyskanym mleku prawie ich nie było;
• zawartość komórek somatycznych w mleku zbiorczym po zastosowaniu separatu do ścielenia nie zmieniła się.

Zdaniem naukowców separat z gnojowicy sprawdza się w oborach, gdzie boksy legowiskowe są pielęgnowane i czyszczone z odchodów dwa razy dziennie.

W Kanadzie naukowcy zainteresowani byli, jaki rodzaj podłoża do leżenia preferują krowy. W tym celu zwierzętom na 30 godzin przed wycieleniem pozwolono wybrać spośród trzech rodzajów materiałów na legowiska (maty gumowe, piasek oaz beton). Każdy z materiałów pokryty był 15-centymetrową warstwą słomy. Wszystkie krowy przed zbliżającym się porodem zdecydowanie częściej wybierały podłoże z piasku (60%) lub z betonu (35%). Najmniejszym powodzeniem cieszyły się maty gumowe – wybrało je tylko 5% zwierząt. Co więcej – krowy, które wybrały przykryte słomą podłoże z piasku, chętniej odpoczywały po porodzie.

Hodowcy stosują różnego rodzaju rozwiązania przy ścieleniu legowisk (słoma, piasek, mata, materac ze słomy i wapna oraz separat z gnojowicy) i każde z nich będzie dobre, jeżeli w rezultacie zaowocuje lepszą długowiecznością krów oraz wymaganą jakością białego surowca.

Jerzy Mikołajczak

http://www.wodr.poznan.pl/baza-informacyjna/technologia/produkcja-zwierzca/przezuwacze/bydlo-miesne/item/4904-legowiska-dla-krow-mlecznych