W Polsce produkcja mleka ma największy udział w procentowej, globalnej produkcji rolniczej, a dla wielu rolników jest najważniejszym źródłem dochodów. Regularne przychody ze sprzedaży mleka mają ogromne znaczenie dla utrzymania płynności finansowej gospodarstwa.

Pod pojęciem mleka dobrej jakości należy rozumieć jego prawidłowy skład chemiczny, niską zawartość bakterii, brak pozostałości detergentów lub leków oraz małą liczbę elementów komórkowych, świadczących o należytym stanie zdrowotnym wymienia. Zapewnienie wysokiej jakości mleka surowego przeznaczonego do przerobu nie jest łatwym zadaniem, a spełnienie wymogów odnośnie zawartości komórek somatycznych w mleku przysparza producentom najwięcej problemów. Przyjmuje się, że mleko ze zdrowego wymienia zawiera w 1 ml około 100 tys. komórek somatycznych, które powstają wskutek naturalnej regeneracji tkanki gruczołowej wymienia, przy czym im młodsza krowa, tym mniej w mleku komórek. Zdrowa krowa w pierwszej laktacji nie powinna mieć więcej niż 35 tys. komórek w 1 ml mleka, w drugiej laktacji ok. 50 tys. komórek, w trzeciej laktacji ok. 60 tys., natomiast w czwartej ok. 85 tys. w 1 ml mleka.

Mleko z poszczególnych ćwiartek może mieć zróżnicowaną liczbę komórek somatycznych, ponadto ich wartość zmienia się podczas doju. Pierwsze strugi mleka spływające z zatok zawierają ich najwięcej. Po doju, zawartość komórek somatycznych ma wartość stałą i nie zależy od warunków przechowywania i schładzania mleka. Fizjologiczna liczba komórek somatycznych jest większa w późnym okresie laktacji, zasuszenia, po wycieleniu oraz podczas rui, chociaż wymię może być klinicznie zdrowe. Zawartość komórek somatycznych w mleku w okresie letnim jest wyższa niż w okresie zimowym. Ze wzrostem liczby komórek somatycznych należy się liczyć również w związku z występowaniem wszelkich stanów zapalnych w organizmie (chore racice, narządy rodne). Krowy ze zwiększoną liczbą komórek somatycznych produkują mniej mleka, o zmienionym składzie, sprawiającym trudności w przerobie i łatwe psucie się produktu finalnego.

Liczba komórek somatycznych w mleku jest bardzo czułym miernikiem zdrowotności wymienia i jakości mleka. Zależy ona przede wszystkim od zwierzęcia, środowiska oraz działania drobnoustrojów chorobotwórczych. Rzeczywiste zdrowie wymienia zależy tylko w 10% od genów, a w 90% od środowiska, w którym przebywają krowy. W dążeniu do obniżenia liczby komórek somatycznych w mleku należy pamiętać, że stan zdrowotny wymienia zależy od szeregu czynników, począwszy od ogólnego stanu zdrowia krowy poprzez status fizjologiczny (ruja) oraz warunki utrzymania, żywienia, aż do przebiegu doju i pielęgnacji wymienia. Na większość z tych czynników wpływ ma hodowca, od którego decyzji zależy, z jak dużą presją środowiska musi się zmierzyć organizm krowy.

Jak wiadomo, występowanie nadmiernej ilości tych komórek w mleku świadczy o stanie zapalnym wymienia (mastitis), które jest schorzeniem wieloczynnikowym. Kiedy bakterie wywołujące zapalenie dostaną się do wymienia, organizm krowy wysyła komórki obronne (leukocyty), które mają zadanie zwalczyć zapalenie. Wówczas całkowitą liczbę komórek somatycznych w mleku krów tworzą głównie białe ciałka krwi tzw. leukocyty (makrofagi, limfocyty, granulocyty) i komórki nabłonka wydzielniczego wymienia. Komórki somatyczne pełnią w wymieniu podwójną rolę: zwalczają drobnoustroje oraz uczestniczą w naprawie tkanki wydzielniczej wymienia, uszkodzonej w wyniku zakażenia lub zranienia. Wzrost liczby komórek somatycznych (LKS) nie zawsze oznacza zapalenie wymienia na tle zakaźnym.

Część zapaleń określanych jako aseptyczne jest wynikiem wadliwie działających aparatów udojowych, popękanych i chropowatych gum strzykowych, urazów mechanicznych wymion spowodowanych wskutek przygnieceń, kopnięć i uderzeń. Wzrost LKS może być też wynikiem chorób przebiegających z podwyższoną ciepłotą ciała, chorych np. na kwasicę lub ketozę.

Częstymi przyczynami schorzeń wymion są: wilgoć i przeciągi w oborze, niewłaściwa wentylacja lub jej brak w obiekcie inwentarskim, pustodoje, niedokładne wydojenie krów, niewygodne (zbyt krótkie) stanowiska w oborze. Znając przyczyny hodowca powinien eliminować te zagrożenia.

Ważnym krokiem w dążeniu do obniżenia LKS w mleku jest przestrzeganie zasad higieny doju i każdorazowa dezynfekcja poudojowa.

Krowom wracającym z hali udojowej należy zapewnić wystarczająco dużo świeżej apetycznej paszy na stole paszowym. Powinna ona zachęcić do jedzenia przez przynajmniej 1 godzinę. To sprawi, że krowy świeżo wydojone nie położą się, a dzięki temu niedomknięty po doju kanał strzykowy nie będzie „rezerwuarem” zakażenia.

Hodowca zadowolony z liczby 300 tys. komórek (dopuszczalna liczba 400 tys.) powinien ciągle poszukiwać sposobów na jej zmniejszenie. I tu przydać się mogą specjalistyczne preparaty mineralno-witaminowe, zawierające w swoim składzie cynk, selen, miedź, witaminy A, E oraz karoten. Nie należy jednak zapominać o bilansowaniu żywienia. Gdy w stadzie jest już 500-600 tys. komórek somatycznych, co ewidentnie świadczy o występowaniu mastitis, to jest to czas stracony na poszukiwanie cudownego środka przeciw temu schorzeniu. Lepiej przeznaczyć go na generalne uporządkowanie żywienia.

Ważne jest też stymulowanie odporności zwierząt. Pomocne mogą okazać się dostępne na rynku preparaty ziołowe, szczególnie na bazie mniszka lekarskiego, aloesu czy innych ziół.

Jednym z czynników wywołujących stany zapalne wymienia mogą być bakterie środowiskowe występujące w podłożu legowiska – rodzaj podłoża wpływa na liczbę komórek somatycznych w mleku krów. Wyniki badań wykazały, że w okresach wiosennym i letnim najniższy poziom komórek somatycznych jest w mleku krów leżących na stanowiskach z podłożem słomiasto-wapiennym, a w okresach jesiennym i zimowym w mleku krów posiadających stanowiska legowiskowe z podłożem piaszczystym. Prawdopodobnie wapno, które powoduje w podłożu słomiasto-wapiennym zmianę odczynu na zasadowy, wpływa na ograniczenie rozwoju bakterii środowiskowych, wywołujących zapalenie wymienia krów. Również piasek, jako materiał pochodzenia nieorganicznego, nie sprzyja wzrostowi liczby bakterii środowiskowych. We wszystkich porach roku poziom komórek somatycznych w mleku jest najwyższy w grupie krów leżących na podłożu słomiasto-obornikowym.

Nie należy łączyć mleka, które zawiera zawyżoną ilość komórek somatycznych z mlekiem od krów zdrowych. Krowy, które są przewlekle chore i nie rokują nadziei na wyleczenie należy wybrakować. Jest to skuteczna metoda ograniczania chorób wymienia wywołanych przez zakaźne patogeny, bowiem krowy takie roznoszą zakażenie w stadzie.

Najważniejszą sprawą jest profilaktyka i szeroko rozumiane zapobieganie. Jest to klucz do skutecznego programu zwalczania chorób wymion. Utrzymanie gruczołu mlekowego w dobrym stanie zdrowia (zwłaszcza w okresie zasuszania) ma wpływ na ilość i jakość wytwarzanego mleka po wycieleniu. Najlepsze efekty daje terapia kompletna, czyli podawanie antybiotyków do wszystkich ćwiartek wszystkim krowom wchodzącym w okres zasuszenia. Jednak w stadach o niskiej zawartości komórek somatycznych można brać pod uwagę zastosowanie metody terapii selektywnej krów (podawanie antybiotyków tylko krowom zakażonym i podejrzanym o zakażenie) lub metody terapii selektywnej ćwiartek (podawanie antybiotyków tylko do zakażonych ćwiartek i podejrzanych ćwiartek). Jeśli to możliwe, należy wybrać produkt z krótkim okresem karencji. Pozwoli to uniknąć wszelkich strat mleka na początku okresu laktacji. Wyboru należy dokonywać biorąc pod uwagę rodzaj i wrażliwość drobnoustrojów występujących na fermie na konkretne antybiotyki.

Bardzo duży wpływ na potencjalną odporność gruczołu mlekowego na stany zapalne ma również budowa wymienia i jego zawieszenie. Na te cechy warto zwrócić uwagę, szczególnie przy doborze buhaja do rozrodu, jak również prowadząc selekcje krów na ich przydatność do doju mechanicznego.

W osiąganiu celu, jakim jest pozyskiwanie mleka spełniającego kryteria higieniczne, mogą pomóc różnego rodzaju programy. Jednym z podstawowych jest pięciopunktowy program zwalczania mastitis, na który składa się:

• higiena pozyskiwania mleka;
• prawidłowa technika doju mechanicznego;
• poudojowa dezynfekcja strzyków;
• profilaktyczna antybiotykoterapia w zasuszeniu;
• leczenie w laktacji zapaleń klinicznych.

Maria Rozwadowska

http://www.wodr.poznan.pl/baza-informacyjna/technologia/produkcja-zwierzca/przezuwacze/bydlo-mleczne/item/4805-mozliwosci-ograniczania-komorek-somatycznych-w-mleku